U Kulen Vakufu ustanici 1941. godine pobili 2.000 muslimana i Hrvata

Historičar Max Bergolz objašnjava zašto je osvetničko nasilje ustanika kuluminiralo početkom septembra 1941. godine.

Piše:

Okolnosti pod kojima se, početkom Njemačke invazije na Kraljevinu Jugoslaviju, desio niz krvavih pokolja na široj kulenvakufskoj regiji nosi u sebi uznemirujuće poruke kako spirala nasilja nerijetko slijedi jednu iracionalnu i nezaustavljivu putanju.

Okidač za početak niza krvavih pokolja civilnog stanovništva bila je sprovedba NDH zakona i direktiva o segregaciji pravoslavnog/srpskog življa pri čemu su lokalne ustaše, kak to pokazuje Max Bergholz u svojoj knjizi Nasilje kao generativna sila, sproveli niz napada na pravoslavna sela ubijajući pri tome stanovništvo oba spola i svih dobnih uzrasta.

To nasilje proizvelo je psihozu kolektivnog straha, a nakon podizanja oružanog ustanka pravoslavno stanovništvo, u borbama sa lokalnim ustašama, bilo je vođeno motivom osvete koji će kuluminirati početkom septembra i brutalnim ubistvom više od 3 000 ljudi.

U svojoj knjizi Bergholz pojašnjava načine na koji se nasilje produžava opisujući mehanizme etničke kolektivizacije u kojoj svi muslimani i Hrvati u očima ustanika postaju ustaše pojašnjavajući da su mehanizmi obuzdavanja nasilnog ponašanja još uvijek bili krajnje rudimentarni, što je i omogućilo da dođe do tako masovnih pogubljenja.

Ustanici su bili jedna krajnje nekoherentna masa bez jasne političke i ideološke svijesti i tek će u daljenjem toku rata biti samodefinirani kao partizani – komunisti i četnici – nacionalisti.

Max Bergholz vanredni je profesor na Odsjeku za historiju Univerziteta Concordia u Montrealu. Studiju Nasilje kao generativna sila objavila je izdavačka kuća Buybook iz Sarajeva.

Predlažem da intervju počnemo od hronološki posljednjeg čina koji opisujete u svojoj knjizi. Dakle, sasvim jednostavno, da li su „ustanici“ odgovorni za ubijanje 2000 ljudi (muškaraca, žena i djece) „muslimanskog življa“ u Kulen Vakufu; ko su bili ti ustanici i koji su bili motivi za počinjenje tog zločina?

Od približno 5.600 ljudi koji su pobjegli iz Kulen Vakufa u jutro 6. septembra 1941., njih 3.124 je stiglo u Bihać, prema podacima tamošnjih NDH vlasti, koji su precizno prebrojali izbjeglice prema selu, rodu i starosti. Čini se da je među njima bilo mnogo—ako ne i većina—lokalnih ustaša, čije je nasilje i pljačkanje tokom juna-avgusta pokrenulo sukcesivne talase masovnog ubijanja u tom kraju. Od preostalih oko 2.500 ljudi, čini se da su zagovornici obuzdavanja među ustanicima uspjeli spasiti čak 400–500 života. Prema izvorima ustanika i NDH, preostalih otprilike 2.000 pojedinaca, većinom žena i djece, nestalo je tokom četrdeset i osam sati od jutra 6. do jutra 8. septembra 1941. godine. Lokalni ustanici ubili su te ljude tokom ova dva dana i dvije noći.

Ključni faktor koji pomaže da se utvrde masovna ubijanja u i oko Kulen Vakufa od 6. do 8. septembra 1941. je osveta. Snažna želja među većinom ustanika da se osvete nad svima onima koje su percipirali kao ustaše – tj., koji su za mnoge uključivali sve njihove susjede, i katolike i muslimane – ima svoj korijen u prethodnom nasilju, počinjenom tokom ljeta 1941, koje su ustaše počinile nad onima koje su kategorizirali kao „Srbe“. Dakle, u ovom smislu, jedan talas nasilja na etničkoj osnovi pomogao je da se generira kasniji talas nasilja po sličnoj osnovi.

Ipak, zapanjujuća eskalacija nasilja u i oko Kulen Vakufa tokom 6–8. septembra nije naprosto uzrokovana željom za osvetom. Zapravo, moglo se to očekivati zbog neuspjeha zagovornika obuzdavanja među ustanicima, od kojih su većina po orijentaciji bili komunisti. Ti pojedinci nastojali su svesti račune sa ustašama, ali nisu željeli nauditi onima ljudima za koje su ustaše tvrdile da ih predstavljaju, tj., svim onim koji su, u to vrijeme, percipirani kao „Hrvati“. Samo kroz detaljnu analizu radnji koje su poduzeli ustanici koji su bili zagovornici obuzdavanja, a posebno zbog njihovih grešaka, neočekivanih problema, nedostatka informacija i strukturalnih slabosti možemo objasniti zašto je ubijanje nastavljeno tokom ova dva dana. To je analitički ishod pažljive rekonstrukcije onoga što se dešavalo tokom tih četrdeset i osam sati: živi primjer kako eskalacija nasilja može biti zarobljenik veoma međuovisnog odnosa sa obuzdavanjem od nasilja.

Kako objašnjavate u knjizi za masovna ubistva Muslimana u 1941. godini odgovoran je osjećaj osvete koji se među ustanicima javio nakon što su ustaše u julu iste godine pobile ljude iz tri pravoslavna/srpska sela Suvaja, Osredci u Bubanj. Koliko masovni i brutalni su bili ti zločini?

Poslijepodne 1. jula bilo je prekretnica u kulenvakufskom kraju kada govorimo o nasilju koje su počinile lokalne ustaše. Sve do te tačke tu nije bilo masovnog ubijanja. Međutim, tog dana je čak 300 naoružanih ljudi poharalo selo Suvaja, u kojem su većinom bile ustaše iz tog kraja, ali među njima je bilo i 100 vojnika NDH. Tokom dva sata, oni su možda pobili više od 300 muškaraca, žena i djece i zapalili oko 25 kuća. Dan nakon paljevine u Suvaji, 2. jula, 130–150 ustaša napalo je selo Osredci. Zarobili su oko trinaestero ljudi, od kojih su dvanaestero ubili, dok je jedan pobjegao.

Kao i prethodnog dana, ustaše su opljačkale kuće onih koji su pobjegli, pobrinuvši se da odvedu čak i njihovu stoku. Vratili su se sutradan i zarobili grupu, uglavnom starijih ljudi, od kojih su većinu pobili. Tako da je u Osredcima ubijeno više od trideset ljudi. Na dan 3. jula, lokalne ustaše napadaju selo Bubanj. Vojni izvještaji NDH sugeriraju da su ustaše pobile 152 seljanina i spalile oko dvadeset njihovih kuća. Ali komandanti su kasnije priznali da su neka tijela bila potpuno spaljena, a u nekim domaćinstvima nijedan član porodice nije preživio, te im je bilo teško precizno utvrditi koliko je bilo mrtvih. Svjedočenja preživjelih sugeriraju da je bilo oko 270 žrtava.

Da li su ubistva učinile regularne snage NDH-a ili su počinioci bili lokalni stanovnici, dakle komšije?

Dokazi sugeriraju da su, prvog dana ovog nasilja, odnosno 1. jula, u Suvaji, od oko 300 počinilaca, čak njih 100 bili vojnici NDH, dok su ostali bili lokalne ustaše. Ubijanje i pljačku u Osredcima i Bubnju počinile su lokalne ustaše, odnosno pojedinci koje bismo smatrali „susjedima“ onih koje su napali.

Ko su bili ti pravoslavni ustanici, u kojim okolnostima i iz kojih pobuda su digli ustanak u Kulen Vakufu i regiji?

Ovi lokalni borci, nasuprot onima koji bi možda željeli prikazati da su u to vrijeme bili koherentne grupe „partizana“ komunista ili nacionalista „četnika“, zapravo su bili heterogeni i po izgledu i po ponašanju. Zbog nedostatka jakih političkih organizacija, među njima je bilo ljudi koji su željeli krvnu osvetu protiv svih koje su doživljavali kao „katolike“ i „muslimane“, do onih koji su se nadali uzdržanijem pristupu nasilju—i oni koji su oscilirali među ove dvije tendencije. Među zagovornicima obuzdavanja, među najjačim je bila uglavnom nekolicina lokalnih komunistički orijentiranih boraca, od kojih su neki godinama izbivali iz tog kraja. Oni su, međutim, bili i najslabiji u pogledu utjecaja i autoriteta. I oni su se, dakle, u velikoj mjeri borili za kontrolu nad moćnim nagonom za osvetom na etničkoj osnovi, koji je vladao među mnogim drugim ustanicima.

Neki lokalni ustanici su na sebi imali svoje uniforme vojske Kraljevine Jugoslavije. Drugi su bili odjeveni u civilnu odjeću, što je mnogi među njima jedino i imali od odjeće kada su pobjegli iz svojih sela tokom ustaških napada. Neki su mahali ručno izrađanenim srpskim zastavama trobojnicama, dok je šačica drugih radije nosila crvenu, koja je možda simbolizirala komunizam i solidarnost sa Sovjetskim Savezom. Ipak, među tim muškarcima su se mogli čuti oni koji su pozivali na „ustanak“ Srbije i „nestanak“ Hrvatske. Mnogo više njih nije pokazivalo nikakvu vidljivu političku pripadnost. Njihova primarna zajednička motivacija bila je spasiti vlastiti život i život svoje porodice.

Zašto su meta ustaničkog nasilja bili muslimani i katolici i da li su obje etničke grupe u cijelosti doživljavali kao ustaše i sljedbenike NDHazijske ideologije i politike?

Opseg i brutalnost ustaškog nasilja učinili su da je mnogim ustanicima bilo teško razlikovati one koji su bili odgovorni za ta ubistva od ostatka nesrpskog življa. Izvori koje mi imamo od pojedinaca koji su bili u tom kraju tokom 1941. jasno na to ukazuju. „Za njih [tj., za ustanike],” jedan suvremenik se sjeća, „svaki Hrvat je bio ustaša”. Drugi opisuje atmosferu neposredno nakon što su borci ušli u grad Donji Lapac: „Neki Srbi su već glasno govorili da sve Hrvate treba pobiti, i da ih treba pobiti zato što su bili Hrvati“.

U takvom kontekstu, kako se neki čovjek prethodno ponašao više nije bilo bitno. Kao što se prisjeća jedan ustanik, bilo je ljudi „koji nisu bili raspoloženi da razlikuju hulje od nevinih među Hrvatima“. Isto se odnosi na to kako su neki borci doživljavali svoje susjede koje su percipirali kao „muslimane“. „Dominantni slogan“, kao što se prisjeća jedan komandant ustanika, „bio je da su svi Hrvati i muslimani ustaše“.

Da li je NDH vodila aktivnu rasističku politiku usmjerenu prema etničkim Srbima, odnosno šta je u konkretnom smislu značila sintagma „desrbizacija“ države?

Što se tiče „rasističke politike“, dokazi iz arhiva NDH pokazuju da „Srbi pravoslavci“, „Hrvati katolici“ i „muslimani“—što su bile onovremene kategorije koje su koristile i elite NDH i mnogi obični ljudi u odnosu na veliku većinu stanovništva NDH—nisu bili službeno definirani kao „rase“, mada neki komentari izvjesnih zvaničnika jesu povremeno imali i rasni prizvuk. Kao sljedbenici nacističke rasne ideologije u odnosu na „Jevreje“, NDH vlasti su izdale niz ukaza kojima su definirali ovu grupu kao rasnu kategoriju. Ostale kategorije, koje su vlasti NDH definirali kao „rase“, uključivale su „Cigane, crnce, Tartare, Armence, Perzijance i Arape“ između ostalih, od kojih se za većinu čak i nije mislilo da ih uopće i ima u NDH.

Što se tiče onoga što vi u svom pitanju opisujete kao „desrbizacija“ države, najbolji način da se potraži odgovor na njega je da se razmotre riječi pripadnika NDH elite. Moja knjiga nudi ekstenzivnu analizu takve retorike; ovdje ću vam ponuditi jedan primjer. Zbog svog historijskog položaja, na granici između Habsburškog (i kasnije Austro-ugarskog carstva) i Osmanskog carstva, sjeverozapadna Bosna i Lika—koje su činile velik dio regije Krajine—bile su područja kojima je vodstvo NDH pridavalo poseban značaj. Sa mnogo pravoslavnog življa, zbog politike bivših carstava da nude zemlju pravoslavnim naseljenicima u zamjenu za vojnu službu čuvanja granica, ustaška elita taj region je vidjela kao mjesto koje je hitno trebalo „očistiti“ od nehrvatskog utjecaja.

Ključni pojedinac kojeg su izabrali da provede te politike u ovom kraju bio je bivši sudija i rezervni kapetan jugoslavenske armije iz Banja Luke. Njegovo ime je Viktor Gutić. Politički angažiran u ustaškom pokretu od sredine 1930-ih, on je održavao redovne kontakte sa svojim sljedbenicima koji su živjeli u inostranstvu prije invazije sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju. Gutićev hrvatski nacionalizam bio je posebno žestok. Njegova izjava grupi srpskih pravoslavnih sveštenika u sjeverozapadnoj Bosni tokom prve polovine maja primjer je tvrdolinijaškog ustaškog stava o tome šta su ti pojedinci predstavljali i onog šta je trebalo sa njima uraditi: „Nema više Srba. Ja više ne priznajem Srbe. Idite odavde. Ovo je srca Hrvatske, a srce mora biti očišćeno od otrova. Vi ste taj otrov.”

Da li je većina ustaša kulen – vakufskog kraja bili muslimani i da li je to bio razlog zbog kojeg su bili meta napada ustanika?

O unutrašnjem djelovanju ustaša u jedinicama NDH na nižem nivou, kao što su gradovi i sela, tokom ključnog perioda prvih mjeseci postojanja te države gotovo da nema nikakvih saznanja. Čak su i osnovne informacije, poput toga ko su zapravo u tim mjestima bile ustaše, i dalje nejasne u literaturi, uključujući i najnovije studije čiji autori pokazuju tendenciju da se, kad govore o njima se oslanjaju na jednodimenzionalnu oznaku: „ustaše“.

Memoari učesnika ratnih događaja pružaju nam tek naznaku šta su bile te zajednice, kao što je to slučaj s uveliko neproučenom arhivskom građom koju su u tim mjestima proizveli zvaničnici NDH i drugi. Ipak, naučnici još nisu, generalno govoreći, na jedan kritički način koristili te izvore kako bi iskopali i rekonstruirali mikrodimenzije brzih i ogromnih historijskih promjena koje su se desile u ovim uvelike ruralnim lokalnim zajednicama unutra NDH tokom 1941. Nasilje kao generativna sila je jedna od prvih historijskih studija koja to pokušava i koja osvjetljava tu nedovoljno istraženu temu.

Čovjek koji je postao vodeći ustaša u kulenvakufskom kraju zvao se Miroslav „Miro“ Matijević. Rođen 1908. godine u selu Vrtoče, smještenom na visokoj visoravni nad brdima i planinama sjeveroistočnog Kulen Vakufa, Matijević je u grad stigao nekoliko godina prije 1941. sa ženom i djecom. Krupan čovjek, četvrtastog lica i tamnokos, u proljeće 1941. godine imao je trideset i tri godine. Vrijeme tokom druge polovine aprila i najvećeg dijela maja on je posvetio posjetama muslimanskih i katoličkih sela tog kraja u potrazi za dobrovoljcima. Moguće je da je također neke od tih razgovora obavljao u svojoj kafani i drugim kafanama Kulen Vakufa, u koje je zalazio znatan broj muških mještana Kulen Vakufa, pogotovo na pazarni dan.

Dokumenti iz arhivâ u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji pokazuju da je barem 111 pojedinaca moglo postati lokalne ustaše, od kojih 72 imaju imena koja sugeriraju da se imaju percipirati kao „muslimani“, dok bi njih trideset i devetorica bila percipirana kao „Hrvati katolici“. Mi ne možemo biti potpuno sigurni da je svaki od ovih ljudi bio aktivni ustaša, s obzirom da neki dosjei tek usput spominju njihova imena, dok drugi, međutim, uključuju znatno i upečatljivo svjedočenje više svjedoka o njihovim djelima. Ova grupa pojedinaca za koje se sumnjalo da su ustaše činila je manje od 1 posto ukupnog stanovništva kulenvakufskog kraja koji su bili nominalno muslimani i Hrvati. To nas treba navesti da zastanemo i zamislimo se kada procjenjujemo popularnost ili masovnu prirodu ustaškog pokreta u tom kraju tokom kasnog proljeća i ranog ljeta 1941. Samo grupica ljudi postali su ustaše.

Lokalna dinamika nasilja tokom ljeta 1941. u kulenvakufskom kraju određivala je ko će biti meta ustanika radi osvete, a ta dinamika baca svjetlo na širu prirodu etniciteta u vremenu ekstremnih prevrata. Ustaško nasilje nije samo viktimiziralo „srpski“ živalj; potičući ustanike, ono je transformiralo sve one koji su percipirani kao „Hrvati“—svi katolici i muslimani—u potencijalne žrtve osvetničkog nasilja. Svaki talas ubijanja ponovo je kod ljudi preoblikovao percepciju samoga sebe i percepciju drugih. Početni udar ustaškog nasilja bio je okidač.

Ali ustanak, a potom kontraustanak, potaknuo je to još dalje i brže. Ljudi su postali počinioci koji su one druge pretvarali u žrtve. Neki su sebe vidjeli kao žrtve, a kategorizirali druge kao neprijatelje, uključujući svoj „vlastiti“ narod koji je odbio da bude zahvaćen kolektivnom kategorizacijom. Postoji jedan element djelovanja u tim spiralnim procesima, ali i jedna dimenzija bespomoćnosti, kako su oni koji su činili nasilje posjedovali neograničenu moć da ljude svrstaju u kategorije nad kojima nisu imali kontrolu. Ubijanje na etničkoj osnovi učinilo je da preživjeli postanu svjesni svog „etniciteta“ na nove i užasavajuće načine. A mnogi su sada imali malo izbora osim da svoje susjede brzo sortiraju po kategorijama potencijalnih saveznika i neprijatelja zbog novog značaja koji je pripisivan etničkoj pripadnosti, koja je sada mogla odrediti da li će neko preživjeti ili umrijeti. Ukratko, ubijanje je u velikoj mjeri odredilo to isticanje „etničkoga“.

Max Bergholz vanredni je profesor na Odsjeku za historiju Univerziteta Concordia u MontrealuUstupljeno Al Jazeeri

Izvor: Al Jazeera